Перайсці да зместу

Паўднёвы полюс

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
1. Паўднёвы полюс
2. Паўднёвы магнітны полюс (2007)
3. Паўднёвы геамагнітны полюс
4. Паўднёвы полюс недаступнасці.
Станцыя Амундсен-Скот з вышыні птушынага палёту

Паўднё́вы по́люс — кропка перасячэння восі кручэння Зямлі з яе паверхняй у Паўднёвым паўшар’і. Знаходзіцца ў межах Палярнага плато Антарктыды на вышыні 2800 м[1]. Паўднёвы полюс нельга блытаць з Паўднёвым магнітным полюсам[2].

Паўднёвы полюс дыяметральна процілеглы Паўночнаму полюсу, размешчанаму ў Севернам Ледавітым акіяне. Любы іншы пункт паверхні Зямлі знаходзіцца заўсёды ў паўночным кірунку ў адносінах да Паўднёвага полюса[1]. Геаграфічныя каардынаты Паўднёвага полюса 90°00′00″ паўднёвай шыроты. Даўгаты полюс не мае, бо з’яўляецца пунктаў сыходжання ўсіх мерыдыянаў. Дзень, як і ноч, тут працягваецца прыблізна па паўгода[3].

Таўшчыня лёду ў раёне Паўднёвага полюса — 2840 метраў. Сярэднегадовая тэмпература паветра складае -48,9 °C (максімальная -12,3 °C, мінімальная -82,8 °C).

14 снежня 1911 Паўднёвага полюса дасягнула нарвежская экспедыцыя пад кіраўніцтвам Руаля Амундсена, спадарожнікамі якога былі Олафа Б’ёланда, Сверэ Хаселя, Хельмера Хансена і Оскара Вістынга, 17 студзеня 1912 года — англійская экспедыцыя Роберта Скота. У 1929 годзе амерыканец Р. Бэрд першым праляцеў на самалёце над Паўднёвым полюсам[2]. У 1958 годзе брытанска-новазеландская экспедыцыя В. Фукса і Э. Хілары ажыццявіла першы трансантарктычны санкава-гусенічны паход ад мора Уэдала праз Паўднёвы полюс да мора Роса.

З 1957 года на Паўднёвым полюсе дзейнічае навуковая станцыя ЗША Амундсен-Скот, але з-за руху льдоў у 2006 годзе станцыя знаходзілася прыкладна ў 100 метрах ад полюса. Пад ільдамі Паўднёвага полюса працуе дэтэктар высокаэнергічных нейтрына IceCube, які выкарыстоўвае ў якасці мішэні і чаранкоўскага радыятара 1 кубічны кіламетр празрыстага лёду на глыбіні ад 1450 да 2450 м.

Геаграфічнае становішча

[правіць | правіць зыходнік]

Паўднёвы полюс знаходзіцца на мацерыку Антарктыда бліжэй да Ціхаакіянскаму ўзбярэжжу у 480 км паўднёвей шэльфавага ледавіка Роса[2].

Рух полюса

[правіць | правіць зыходнік]

Імгненная вось кручэння Зямлі перасоўваецца, з прычыны чаго адбываецца рух геаграфічных полюсаў. Полюс рухаецца ў кірунку суткавага кручэння Зямлі вакол полюса інэрцыі і апісвае палодзію — няправільную спіралепадобную крывую, якая складаецца са свабоднага руху і гадавога руху. Свабодны рух адбываецца па крывой з перыядам 1,2 года. Гадавы рух, ці свабодная нутацыя, злучана са зменай адцэнтровых момантаў інэрцыі з прычыны пераразмеркавання мас паветра на паверхні Землі[3].

Вызначэннем руху полюсаў займаецца Міжнародная служба полюсаў Зямлі[3].

Адзнака полюса

[правіць | правіць зыходнік]
Геаграфічны Паўднёвы полюс.
Цырыманіяльны Паўднёвы полюс.

Геаграфічны Паўднёвы полюс адзначаны невялікім знакам на забітым у лёд шасце, які штогод перасоўваюць, каб кампенсаваць рух ледавіковага покрыва. На ўрачыстым мерапрыемстве, якое праводзіцца 1 студзеня, усталёўваецца новы знак Паўднёвага полюса, выраблены палярнікамі летась, а стары змяшчаецца на станцыю. На знаку прысутнічае надпіс «Geographic south pole», NSF, дата і шырата ўсталёўкі. На знаку, усталяваным у 2006 годзе, была выбіта дата, калі Руаль Амундсен і Роберт Ф. Скот дасягнулі полюса, і невялікія цытаты гэтых палярнікаў. Побач усталяваны сцяг Злучаных Штатаў[4][5][6].

Паблізу ад геаграфічнага Паўднёвага полюса знаходзіцца так званы цырыманіяльны Паўднёвы полюс — адмысловая вобласць, адведзеная для фотаздымак станцыяй Амундсен — Скот. Ён уяўляе сабою люстраную металічную сферу на падстаўцы, акружаную з усіх бакоў сцягамі краін Дагавора аб Антарктыцы.

Гісторыя адкрыцця і дасягнення

[правіць | правіць зыходнік]

Адкрыццё

[правіць | правіць зыходнік]
Ілюстрацыя з энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона.

31 сакавіка 1819 года Крузенштэрн скіраваў ліст марскому міністру дэ Траверсэ пра патрэбу даследавання палярных вод[7]. У лісце Крузенштэрн прапанаваў падрыхтаваць дзве экспедыцыі — да Паўночнага і да Паўднёвага полюса. У кожную экспедыцыю планавалася ўключыць па два судны. Асаблівую ўвагу ён надаваў экспедыцыі да Паўднёвага полюса, якая праходзіла ў 1819—1821 гадах. Яе вынікам стала адкрыццё Антарктыды, аднак уяўленні пра абрысы і геалогію паўднёвага мацерыка былі вельмі туманнымі да канца XIX стагоддзя.

У 1839—1843 гадах Джэймс Кларк Рос на караблях «Эрэбус» (англ.) і «Тэрор» распачаў маштабнае для свайго часу даследаванне Антарктыкі, адкрыўшы мора і найбольшы шэльфавы ледавік, названыя ў яго гонар. У 1841 годзе Джэймс Рос адкрыў антарктычныя вулканы Эрэбус і Тэрор, названыя ў гонар яго караблёў. У 1842 годзе першым з людзей Рос перасек адзнаку 78° паўднёвай шыраты. Аднак новых паўднёвапалярных экспедыцый Брытанія не распачынала на працягу 60 гадоў.

Заваяванне полюса

[правіць | правіць зыходнік]

У 1897 годзе нарвежскі палярны даследнік Фрыцьёф Нансен абвясціў свой план дасягнення Паўднёвага полюса на сабачых запрэжках, але рэалізаваны ён не быў.

Нарвежскі даследнік Карстэн Борхгрэвінк у 1899—1900 гадах правёў першую зімоўку на зямлі Антарктыды — на мысе Адэр. Пасля яе сканчэння экспедыцыйнае судна «Паўднёвы Крыж» пайшло на поўдзень, пакуль не дасягнула Вялікага ледзянога бар’ера, выяўленага Джэймсам Росам падчас экспедыцыі 1839—1843 гадоў. Борхгревинку атрымалася знайсці бухту з выйсцем на ўнутраную частку бар’ера, пазней яна будзе названа Кітовай. Высадзіўшыся 16 лютага, Борхгрэвінк, Уільям Колбек і каюр-саам Пёр Савіа на нартах, запрэжаных сабакамі, усталі на бар’ер і прайшлі 10 міль (16 км) углыб ледавіка, дасягнуўшы 78° 50' пд. ш. — першы паўднёвапалярны рэкорд у гісторыі даследаванняў[8].

Наступным этапам заваявання крайняга Поўдня планеты стала Брытанская антарктычная экспедыцыя (1901—1904), арганізацыяй якой яшчэ з 1893 года займаўся Клемент Маркхэм. Начальнік экспедыцыі — Роберт Скот. У экспедыцыі таксама бралі ўдзел будучыя вялікія даследчыкі Антарктыкі — Эрнэст Генры Шэклтан, Эдвард Адрыян Уілсан[3]. Гэтыя трое 2 лістапада 1902 года выступілі ў першы паход да Паўднёвага полюса. Непадрыхтаванасць каманды і адсутнасць навыкаў абароту з ездавымі сабакамі, а таксама ўнутраныя канфлікты, прымусілі іх павярнуць назад, дасягнуўшы 30 снежня 82°11' пд.ш. (82°17' па вымярэннях Скота)[9], пераадолеўшы траціну адлегласці да Паўднёвага полюса за 59 дзён. 3 лютага 1903 г. Скот, Уілсан і Шэклтан вярнуліся на «Дыскаверы». Іх паход доўжыўся 93 сутак, за гэты час яны прайшлі 960 міль (1540 км). Сярэднясутачны пераход раўнаваўся 16 км[10].

Шэклтан у 1907 годзе арганізаваў уласную экспедыцыю, прапанаваўшы скарыстаць у якасці цяглавай сілы не ездавых сабак, а поні. 29 кастрычніка 1908 года Шэклтан разам з Джэйсанам Адамсам, Эрыкам Маршалам і Фрэнкам Уайлдам, якія не мелі практыкі палярных паходаў, выступіў да Паўднёвага полюса. 4 студзеня па выточным плане каманда павінна была дасягнуць Паўднёвага полюса. Шэклтан быў змушаны паставіць новую мэту: дасягнуць хоць бы сімвалічнага пункту ў 100 марскіх міль ад полюса (185 км). Аднак людзі здавалі, і 9 студзеня 1909 года на 88°23' пд. ш. і 162° у. д. Шэклтан паставіў «Юніён Джэк», уручаны яму перад адплыццём каралевай. У снезе быў пахаваны латуневы цыліндр з першай справаздачай пра экспедыцыю. Палярнае плато было ім названа ў гонар караля Эдуарда VII[11]. Ішоў 73-і дзень паходу, усім атрымалася шчасна вярнуцца.

Каманда Амундсена на Паўднёвым полюсе, 1911 год. Злева направа: Амундсен, Хансен, Хасель і Вістынг (фатаграфія зроблена пятым членам каманды — Б’ёланам).

Роберт Скот у 1910 годзе арганізаваў уласную паўднёвапалярную экспедыцыю. Ужо пасля адплыцця ў Антарктыду стала вядома, што брытанцы ўступілі ў спаборніцтва з нарвежцамі — экспедыцыяй Руаля Амундсена. Абедзве каманды размясціліся ў 650 км адзін ад аднаго і выкарысталі прынцыпова розныя метады перасоўвання — Скот рабіў стаўку на поні і механічныя снегаходы, а таксама асабістую мужнасць людзей, Амундсен меў невялікую каманду (9 чалавек) і сотню ездавых сабак. Выступіўшы 20 кастрычніка 1911 года на чатырох нартах, запрэжаных 52 сабакамі, 14 снежня каманда Амундсена (усяго 5 чалавек) упершыню ў гісторыі дасягнула Паўднёвага полюса, папярэдне ўстаўшы на Палярнае плато па надзвычай крутым Ледавіку Акселя Хейберга. 26 студзеня 1912 года каманда Амундсена ў поўным складзе вярнулася на базу, сабак засталося ўсяго 11.

Каманда Скота з-за гібелі коней і выйсця з ладу аўтатранспарту змушана была вылічваць толькі на ўласныя сілы, нягледзячы на тое, што Скот карыстаўся трасай, выведанай Шэклтанам. 17 студзеня 1912 года каманда Скота з 5 чалавек дасягнула Паўднёвага полюса, прытым усе людзі дэманстравалі прыкметы небяспечнага знясілення. Уся брытанская полюсная каманда загінула па дарозе назад. Ізноў на полюсе людзі з’явіліся пасля гэтага ў 1956 годзе.

Міжнародны геафізічны год

[правіць | правіць зыходнік]
Станцыя Амундсен-Скот з вышыні птушынага лёту.

Паветраным шляхам Паўднёвы полюс упершыню быў дасягнуты 29 лістапада 1928 года капітанам войска ЗША Рычардам Іўлінам Бэрдам на самалёце, але ён не рабіў пасадкі. У 1947 годзе Бэрд ажыццявіў яшчэ адзін лёт над полюсам, а 8 студзеня 1956 года амерыканскі самалёт вырабіў пасадку каля полюса. У час міжнароднага геафізічнага года амерыканцы пад пачаткам адмірала Джорджа Дзюфека заснавалі базу «Амундсен — Скот» (31 кастрычніка 1956 года)[3], усе будаўнічыя матэрыялы і патрэбныя для зімоўкі запасы дастаўляліся паветраным шляхам.

Па сушы Паўднёвы полюс быў дасягнуты падчас дзейнасці Экспедыцыі Брытанскай садружнасці[3]. Спачатку яна зусім не павінна была дасягаць полюса, але яе новазеландскі ўдзельнік Эдмунд Хілары — вядомы спартсмен — самавольна адправіўся да Паўднёвага полюса і дасягнуў яго 4 студзеня 1958 года. 19 студзеня да яго далучыўся начальнік экспедыцыі — Вівіян Фукс, але далей ён працягнуў свой шлях і выйшаў да пачатку сакавіка да Мора Роса, завяршыўшы за 99 дзён[3] першае перасячэнне Антарктычнага мацерыка па сушы.

У кастрычніку 1958 года на самалёце Іл-12 транскантынентальны лёт здзейсніў савецкі лётчык В. М. Пяроў. Лёт праходзіў па маршруце станцыя Мірны — станцыя Савецкая — Паўднёвы полюс — станцыя Мак-Мёрда. 4-я Антарктычная экспедыцыя пад кіраўніцтвам Дракіна А. Г. ажыццявіла санкава-трактарны паход па маршруце станцыя Камсамольская — станцыя Усход — Паўднёвы полюс і дасягнула полюса 26 снежня 1959 года. Усюдыходны паход па маршруце станцыя Мак-Мёрда — Паўднёвы полюс у 1961 годзе здзейснілі амерыканскія навукоўцы пад кіраўніцтвам А. Крэры[3].

Далейшая прысутнасць

[правіць | правіць зыходнік]

Паўднёвы полюс быў дасягнуты 4 снежня 1980 года ў ходзе Трансглабальнай экспедыцыі сэрам Ранульфам Файнсам. 11 снежня 1989 года Паўднёвага полюса дасягнулі ўдзельнікі Трансантарктычнай экспедыцыі, якая за 221 дзень на сабачых запрэжках перасекла ўвесь мацярык у самым шырокім яго месцы без выкарыстання механічнага транспарта. СССР у камандзе прадстаўляў Віктар Баярскі.

30 снежня 1989 года Паўднёвага полюса дасягнулі Арвід Фукс і Рэйнальд Мейснер, якія перасеклі Антарктыду без выкарыстання сабак ці механічнага транспарта — ім дапамагала толькі мускульная сіла і часам ветразя.

Клімат

[правіць | правіць зыходнік]

Падчас зімы ў паўднёвым паўшар’і (23 сакавіка — 23 верасня) Паўднёвы полюс зусім не атрымвае сонечнага святла. З мая па ліпень, паміж доўгімі перыядамі змяркання, на полюсе пануе поўная цемра, калі не лічыць месяцавага святла і палярных ззянняў. Улетку (23 верасня — 23 сакавіка) сонца ўвесь час знаходзіцца над гарызонтам, рухаючыся супраць гадзіннікавай стрэлкі. Аднак яно ніколі не падымаецца высока, дасягаючы максімальнай вышыні над гарызонтам у 23,5° 22 снежня. Большая частка сонечнага святла, якому атрымалася дасягнуць паверхні Зямлі, адлюстроўваецца белым снегам. Адсутнасць цяпла ў спалучэнні з вышынёй мясцовасці над роўнем мора (каля 2800 м) робіць Паўднёвы полюс адным з самых халодных і кліматычна жорсткіх месцаў на планеце, хоць рэкордны тэмпературны мінімум зафіксаваны не на самым полюсе, а ў пункце блізка расійскай станцыі «Усход», якая таксама знаходзіцца ў Антарктыдзе, але вышэй над узроўнем мора[12]. Клімат на Паўднёвым полюсе ў цэлым значна халадней клімату Паўночнага полюса, галоўным чынам дзякуючы таму факту, што Паўднёвы полюс знаходзіцца на ўзвышэнні і аддалены ад марскога ўзбярэжжа, тым часам як Паўночны полюс — на узроўні мора і з усіх бакоў аточаны акіянам, які выступае ў якасці цеплавога рэзервуара.

У сярэдзіне лета (дакладней, пад канец снежня) сонца дасягае максімальнай вышыні ў 23,5°, тэмпература ў студзені дасягае −25,9 °C. Узімку сярэдняя тэмпература вагаецца на адзнацы −58 °C. Самая высокая тэмпература (-12,3 °C) была зафіксавана на станцыі Амундсен-Скот 25 снежня 2011[13], а самая нізкая — 23 чэрвеня 1982 года (−82,8 °C)[14][15][16] (самая нізкая тэмпература на Зямлі была зафіксавана 21 ліпеня 1983 на станцыі «Усход»: −89,2 °C).

Дзень і ноч

[правіць | правіць зыходнік]

Без уліку рэфракцыі палярны дзень доўжыцца 179 сутак з 23 верасня па 20—21 сакавіка[1].

Дзень на полюсах доўжыцца каля 187 сутак. Ноч — 178 сутак, з якіх на працягу 15-16 сутак да ўзыходу і пасля заходу назіраецца белая ноч. Пры гэтым дзень і ноч змяняюцца толькі за кошт кручэння Зямлі вакол Сонца, а не вакол сваёй восі. Цягам сутак Сонца ходзіць па небасхіле гарызантальнымі коламі, дакладней, па пакатай спіралі. Выйдучы з-за гарызонту, Сонца на працягу ледзь больш 3 месяцаў (да летняга сонцастаяння) падымаецца, у момант сонцастаяння дасягае найбольшай вышыні (працягваючы гарызантальна круціць па небе), потым на працягу яшчэ ледзь больш 3 месяцаў апускаецца, пакуль не пойдзе пад гарызонт. З-за варыяцый атмасфернай рэфракцыі пры ўзыходзе ці заходзе Сонца на полюсе ў яснае надвор’е можна назіраць адну-дзве «спробы». Прытым з-за рэфракцыі і ўласнага дыяметра Сонца, які роўны прыкладна 32', цягам некалькіх сутак Сонца бачна з абодвух полюсаў.

Змена дня і ночы на Паўднёвым полюсе цягам года

  • 14 мая — 30 ліпеня — поўная палярная ноч, цягам якой нельга зафіксаваць ці ўбачыць ніякую колькасць сонечнага святла,
  • 31 ліпеня — 18 жніўня — астранамічнае змярканне (не бачны самыя слабыя зоркі)
  • 19 жніўня — 6 верасня — навігацыйнае змярканне (можна адрозніць гарызонт)
  • 7—23 верасня — грамадзянскае змярканне (белыя ночы, бачны самыя буйныя зоркі)
  • 23 верасня — 21 сакавіка — палярны дзень
  • 22 сакавіка — 8 красавіка — грамадзянскае змярканне (пры поўнай адсутнасці хмарнасці можна чытаць і пісаць, працаваць без штучнага асвятлення)
  • 9 красавіка — 24 красавіка — навігацыйнае змярканне (бачны зоркі сярэдняй велічыні, можна адрозніць неба ад зямлі)
  • 25 красавіка — 13 мая — астранамічнае змярканне (сонечнае святло не дае ўбачыць самыя слабыя зоркі).

Часавы пояс

[правіць | правіць зыходнік]

На Паўднёвым полюсе як у кропцы, дзе сходзяцца ўсе мерыдыяны, часавы пояс фармальна не можа быць вызначаны. Тым не менш на навуковай станцыі Амундсен — Скот выкарыстоўваецца часавы пояс Новай Зеландыі — UTC+12:00. Цікава, што Паўднёвы полюс прысутнічае ў спісе гарадоў пры наладзе часавага пояса ў аперацыйнай сістэме Android (тут таксама выкарыстоўваецца новазеландскі час).

Праводжаныя даследаванні

[правіць | правіць зыходнік]

Унікальнае месцаванне Паўднёвага полюса, яго фіксаванае становішча пры кручэнні Зямлі, дазваляе праводзіць працяглыя бесперапынныя астранамічныя назіранні. У прыватнасці, назіранні за Сонцам працягласцю больш 100 гадзін. У 2007 годзе каля Паўднёвага полюса быў пабудаваны радыётэлескоп вышынёй 22,8 м, дыяметрам 10 метраў і вагой 254 тоны[17].

Астранамічныя асаблівасці

[правіць | правіць зыходнік]
  • Максімальная вышыня Сонца над гарызонтам на Паўднёвым полюсе не перавышае скланенні Сонца ў дзень летняга сонцастаяння: ≈23°26′, што ледзь больш чвэрці зеніту. Гэта адносна няшмат, прыкладна на такой вышыні Сонца знаходзіцца на шыраце Масквы апоўдні 21 лютага ці 21 кастрычніка[18].
  • Бачны рух Месяцы па небасхіле на полюсе напамінае такое для Сонца з той розніцай, што поўны цыкл займае не год, а трапічны месяц (прыблізна 27,32 сутак). Месяц выходзіць з-пад гарызонту, цягам тыдня па пакатай спіральнай траекторыі падымаецца да найвышэйшана пункту, цягам наступнага тыдня апускаецца, а потым амаль два тыдні знаходзіцца пад гарызонтам. Найвялікая магчымая вышыня Месяцы над гарызонтам на полюсе роўная 28°43'.
  • Нябесны экватар на Паўднёвым полюсе супадае з лініяй гарызонту. Усе зоркі да поўдня ад нябеснага экватара не заходзяць, а ўсе паўночныя — не ўзыходзяць, бо няма змен вышыні зорак над гарызонтам. У надзіры знаходзіцца Палярная зорка (а дакладней — Паўночны полюс свету), у зеніце — Паўднёвы полюс свету. Вышыня зорак над гарызонтам сталая і роўная іх скланенню (калі грэбаваць рэфракцыяй).

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б в Южный полюс // Большая Советская Энциклопедия : в 30 т. Т. 30 : Экслибрис — Яя / Гл. ред. А. М. Прохоров. — Изд. 3-е. — М. : Советская энциклопедия, 1978. — 632 с. — С. 395—396.
  2. ↑ а б в South Pole(недаступная спасылка). Britannica. Архівавана з першакрыніцы 7 сакавіка 2013. Праверана 23 сакавіка 2013.
  3. ↑ а б в г д е ё ж Полюсы географические / Дубровская Н. Г., Фёдоров Е. П. // Т. 20. Плата — Проб. — М. : Советская энциклопедия, 1975. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
  4. ↑ «Marker makes annual move», Antarctic Sun. January 8, 2006; McMurdo Station, Antarctica.
  5. ↑ http://www.classicalarchives.com/prs/astro/Antarctica/0640-Sign_at_the__moving__actual_geographical_South_Pole.jpg
  6. ↑ Kiefer, Alex. South Pole Marker (1 студзеня 1994). Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 24 сакавіка 2008.
  7. ↑ ЦГАВМФ, Личный фонд И. И. Траверсе, дело 114, листы 6—21
  8. ↑ Mill 1905, p. 402.
  9. ↑ Crane 2005, p. 214-215.
  10. ↑ Preston 1999, p. 67.
  11. ↑ Шэклтан1 1910, p. 210.
  12. ↑ Science question of the week Архівавана 10 чэрвеня 2009., Goddard Space Flight Center.
  13. ↑ Matthew A. Lazzara. Preliminary Report: Record Temperatures at South Pole (and nearby AWS sites…)(недаступная спасылка) (28 снежня 2011). Архівавана з першакрыніцы 29 красавіка 2012. Праверана 4 жніўня 2016.
  14. ↑ Your stay at Amundsen-Scott South Pole Station Архівавана 2 лютага 2006., National Science Foundation Office of Polar Programs
  15. ↑ How cold is the Antarctic? | NIWA
  16. ↑ IceCube Neutrino Observatory Архівавана 10 снежня 2011.
  17. ↑ U. S. South Pole station: science goals(недаступная спасылка). National Science Foundation. Архівавана з першакрыніцы 2 сакавіка 2013. Праверана 23 сакавіка 2013.
  18. ↑ Машонкина Л. И., Сулейманов В. Ф.. Суточное движение Солнца на разных широтах(недаступная спасылка). Задачи и Упражнения по Общей Астрономии. Астронет. Архівавана з першакрыніцы 8 ліпеня 2012. Праверана 28 лютага 2012.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
commons: Паўднёвы полюс на Вікісховішчы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Паўднёвы_полюс&oldid=4752494"